er echt zijn voor de ander.

Wanneer je werkt met ernstig zieke patiënten, is het belangrijk dat je je bewust blijft dat niet 'jij' het bent die iets moet doen. Je hoeft er alleen maar voor te zorgen dat je niet in de weg loopt zodat de geëigende respons op dat specifieke moment zich kan manifesteren. Je hoeft niemand te redden, alleen jezelf. Werken met stervenden is werken aan jezelf. Een van de valkuilen van dit werk als je denkt in termen van 'helpen' is de neiging om jouw dood op een ander te projecteren. Maar niemand anders kan jouw dood voor jou sterven. Je zou willen sterven voorafgegaan door hemelse herauten en trompetgeschal, je adem volgend recht het lichaam uit. Maar dat is jouw eigen voorstelling. Je kunt niet een ander jouw dood laten sterven. Daar zul je zelf aan moeten werken, ook nu op dit moment. En wat je daar nu aan doet, dat zal je bagage zijn als jouw laatste ogenblik zal zijn gekomen. Nu gaat het om de dood van een ander. Je bent niet aanwezig om die ander te redden. Je bent daar om te functioneren als ruimte waarbinnen zij kunnen doen wat voor hen noodzakelijk is zonder dat jij hun laatste ogenblik in enigerlei wijze medebepaalt. Wanneer je de pijn van de ander tegemoet treedt met angst, is er veelal sprake van iets dat medelijden wordt genoemd. Wanneer medelijden jouw motivatie is, is je handelen gebaseerd op de afkeer die je hebt jegens het ervaren van een situatie zoals een ander die op dat moment ervaart. Je wilt dan eigenlijk hun ongemak verlichten ten einde je eigen ongemak te verlichten. Medelijden schept meer pijn en scheiding. Wanneer je de pijn van de ander vanuit liefde tegemoet treedt, is er sprake van mededogen. Mededogen is in wezen ruimte. Wat die ander ook ervaart, jij hebt er in je hart ruimte voor. Dan wordt het tot werken aan jezelf - loslaten, je open stellen, de ander binnenin jezelf ervaren. Dan trek je je niet terug in jezelf wanneer de ander ongelooflijke pijn lijdt, ook al kun je niets doen om die te verlichten. Wanneer anderen 'help me' tegen je zeggen, blijft je hart zacht en open, en deel je de pijn van de ander zonder dat jouw bewustzijn zich sluit om die pijn. In je hart ruimte hebben voor welke pijn dan ook die opduikt, geen onderscheid maken tussen 'ik' en 'anderen', dat is mededogen koesteren. Stephen Levine Warme groet Jeltje

geen verwachtingen hebben. afsluiting.

Te sterven en op te gaan in de kostbaarheid van het huidige ogenblik, zodat de waarheid van in leven te zijn zich weer openbaart. Dan is er niet langer iemand die sterft of iemand die helpt. Alleen dit moment van helderheid en liefde. De idee van 'sterven', de idee van 'ziekte' en de idee van 'helpen' hebben dan niet langer de plaats ingenomen van de levende werkelijkheid van het huidige ogenblik en er zijn slechts twee wezens die samensmelten tot één. Elk van beiden gebruikt de ander als spiegel om hun angsten en projecties onder ogen te kunnen zien, zodat ze er mee om kunnen gaan. Omdat we iedere hulp die we kunnen krijgen nodig hebben. Niet alleen degene die in bed ligt sterft, de tien mensen rond het bed sterven ook, verliezen een belangrijk deel van henzelf. In de mate dat dat leven een onderzoek naar waarheid is geweest, zal de waarheid zich aan het eind van dat leven presenteren. Hun dood is een gezamenlijk delen in de geest. Als echter het verwerven van materiële zaken de belangrijkste drijfveer is geweest, zullen de omstanders het sterven beschouwen als het verloren gaan van het lichaam, van een materieel goed. Hun dood is angstaanjagend en verwarrend. Wie ben jij te midden van jouw dierbaren? Welke betekenis zal jouw toekomstige afwezigheid hebben? Hoe kostbaar ben jij in termen van wat je doet of wie je bent? Hoe kun je jouw dood tot een gave van liefde maken? Stephen Levine warme groet jeltje

zelfdoding

het spijtige van zelfdoding is niet het doden van een stoffelijk lichaam maar het belemmeren van de bestemming van vele zielen, op de eerste plaats die van jezelf. warme groet Jeltje

geen verwachtingen hebben 1

Voortvloeiend uit het wederzijdse vertrouwen dat er tussen ons was gegroeid, vroeg Alonzo op een keer hoe het zou zijn om te sterven. We spraken over het achterlaten van je lichaam en het binnengaan van het licht van de Christus die hem zo dierbaar was, en er ontstond, dat dacht ik althans, een heel bijzonder contact van hart tot hart. Toen ik die dag de kamer uitliep, was ik van trots vervuld. "Nu heb ik de doorbraak bewerkstelligd," dat ik bij mezelf. Toen ik me de volgende dag naar zijn kamer haastte, stelde ik me al voor hoe fantastisch Alonzo het zou vinden om mij weer te zien. Maar op het moment dat ik binnenkwam wierp hij een enkele blik op me en wendde zich vervolgens van mij af: 'Oh nee!' Alsof ik een een stomp in mijn maag kreeg. Gisteren was hij zo open ten opzichte van de dood. En nu wilde hij er absoluut niets van weten. Mijn aanwezigheid stond voor hem gelijk aan de dood. Gisteren was ik een welkome verlosser. Nu was ik persona non grata en was het mijn taak mijn hart te blijven openstellen bij deze afwerende reactie. Het is mijn taak niet om hem te veranderen, maar om mij niet langer ergens aan vast te klampen. Om mijn verwachtingen, verlangens en projecties onder ogen te zien. Om mijn modellen waaraan ik vasthoudt zich te laten oplossen, één voor één. Om me in plaats van me af te sluiten rond mijn 'ik' dat 'ik' te laten sterven. Stephen Levine Warme groet Jeltje

communicatie via het hart afsluiting

We hoorden het verhaal van een verpleegster die na het zien van een videotape waarop ik een uitleg gaf van deze communicatietechniek besloot om haar 'uit te testen' op een bijzonder 'moeilijke' patiënt die weigerde over zijn ziekte te praten om te zien of hij 'door zijn weigering heen zou kunnen breken'. Elke dag ging ze een paar keer een kwartiertje naast het bed van deze man zitten om hem in haar hart te vertellen hoe hij 'zou moeten omgaan' met zijn hachelijke situatie. 'Blijf niet zo vastzitten in je angst, ontken je dood niet langer', zei ze tegen hem zonder tegen hem te spreken. 'Je hoeft nergens bang voor te zijn, ontkennen zal je er niet van bevrijden.' Een week lang zat ze zo iedere dag een paar keer een kwartiertje aan het bed van haar patient, die, naar zij overtuigd was, zij hielp door hem te vertellen wat hij zou moeten doen. Toen zij na het weekend op maandagochtend weer aan het werk wilde gaan, kwam de hoofdzuster naar haar toe om haar te vertellen dat die speciale patiënt haar bezoek niet langer op prijs stelde. 'Waarom niet?' Vroeg ze in opperste verwarring. Omdat, antwoordde de hoofdzuster, hij zei dat je te veel praatte. Wanneer je van hart tot hart spreekt, communiceer dan liefde en niet wat jij wilt of meent dat mensen moeten doen of zijn. Het is niet een techniek die speciaal is toegesneden op mensen die sterven. Dat zou sterven trouwens iets specialers maken dan het is. Het is simpelweg een andere manier om anderen in hun hart te raken, om jouw hart te open te stellen zodat anderen dat ook kunnen doen. Het is even effectief aan de ontbijttafel als in de operatiekamer. Stephen Levine Warme groet Jeltje

Laat hij die zoekt, niet ophouden te zoeken totdat hij vindt en wanneer hij vindt, zal hij zich ontzetten en wanneer hij zich ontzet heeft, zal hij zich verwonderen en hij zal heersen over het Al'.

Wat zal hij zoeken? Wanneer en waar zal hij zoeken? Een koorddanser zal op het koord zijn evenwicht zoeken. Het is niet enkel een lichamelijk evenwicht, want ook zijn gemoed zal hij een geconcentreerde richting moeten geven. Ziel en lichaam zijn een. Zo zal de mens innerlijk het zwaartepunt van zijn lichaam zoeken en dit verbinden met het innerlijk evenwichtsgevoel. Hij zal niet over de wereld zoeken. Niet uit zijn huis gaan om te zoeken. Hij zal het zoeken moeten leren zoals men met een ontvangapparaat een bepaalde golflengte zoekt. Het is niet een intellectuele bezigheid. Het is een innerlijke bezigheid waarvan het doende zijn zich in de grootst mogelijke stilte en rust voltrekt. Het is een zoeken in zich, een innerlijk uitzien naar een subtiele stroom, aanvankelijk zo teer als het dwarrelen van een blaadje naar een rimpelloos watervlak. Het is een plaats in zich ledig houden en als men zich met aandacht tot die leegte wendt wordt ogenschijnlijk alles leeg. De grote leegte. Zoeken in de leegte. 'Van de leegte hangt het gebruik van het vat af. In het zoeken maak je het lichaam tot een vat, een vat vol stilte en kostelijke rust. Houd nooit op met zoeken. Houd altijd de plaats leeg in het gemoed als een zetel waar de vriend, de bruid of bruidegom intrek zal nemen. Dat zijn maar zinnebeeldige namen. Het is met de geliefde vergeleken, de aller-innigste, de aller-enige die het antwoord zwijgend met zich brengt in de ziel, zonder begoocheling, zonder zich op te dringen, zonder enige voorafgaande voorstelling of projectie van een persoonlijke wens. Het wordt genoemd de boodschapper, het wordt genoemd de middelaar, de vertrooster, zonder vorm of substantie. Zoek te allen tijde, hier en nu, altijd hier en nu, ook al is het dagelijks werk nog zo veeleisend en hebt ge veel met uw hoofd te werken of met uw handen of uw hele lichaam. Ken die reserve in u zelf. Dat terughouden, dat zich nooit helemaal voluit geven, omdat ge de ledige zetel in u in reserve hebt gehouden en daarin trouw zijt aan de enige en eeuwige geliefde. Wanneer hij vindt zal hij zich ontzetten. Natuurlijk zal hij zich ontzetten, het is immers onzegbaar, het is niet te weten dan alleen uit beleven, er zijn geen woorden voor als zich innerlijk het onsterfelijke, het oneindige, het grote, het ene leven aan hem openbaart, waardoor hij deel zich weet van het geheel. Dit is niet een theoretisch weten of het gevolg van een ijdele wens. Het is als een bliksem, als een tweesnijdend zwaard. Het is de ontmoeting, uniek, het moment der verlossing, het ontbonden zijn uit de stoffelijke verwikkelingen, het binnengaan van het Koninkrijk, het is alles in één moment. Het is de ontmoeting in zich met de zoon des mensen, het ogenblik waarop de tijd verslagen wordt. De zoon des mensen bezoekt de aardse mens maar kort. Het zal een ogenblik zijn waarop hij zich ontzet. Een ogenblik van duizend vrezen en duizend angsten, van alle vrezen en alle angsten die daarin vernietigd worden. In dat ene verblindende ogenblik zal aarde en hemel vergaan. In dit ene bliksemende ogenblik zal alle sterfelijkheid vernietigd worden en de aardse mens niet meer zijn dan alleen een dienaar van het grote leven. Door de inslag van het licht zal hij de dood beleven en het vergankelijke niet meer vast kunnen houden. De wereld zal verzwolgen zijn bij de komst van de mensenzoon. En hij zal in de mens tronen als de enige, de unieke, de volstrekte. Tegen het licht van zijn eeuwigheid zal de aarde in haar glans verbleken. Het leven van de vergankelijke mens zal vernietigd schijnen en nooit zal hij iets of iemand meer de zijne noemen. Alle andere liefde, sympathie en bekoring zal vreemd zijn aan die niet te benoemen ervaring. De mensenzoon zal voor eeuwig stilte gebieden aan het hart, en de ziel, evenals het denkvermogen, zal aan hem onderworpen zijn. De liefde van de mensenzoon is al-begrijpend, al-omvattend. In haar is niet de behoefte begrepen te worden noch omvat. Dit zou ook niet mogelijk zijn, want geen liefde is hoger, geen hart wijder, geen licht intenser dan van de mensenzoon. Indien hij komt kan de aardse mens niet over een voorrecht spreken, want menselijke maatstaven gelden niet voor hem. Als hij verschijnt is de mens als niets, als een ongeborene, als een die niet sterven kan, omdat hij nooit geboren is maar altijd is geweest. Barend van der meer. warme groet Jeltje

communicatie via het hart 1

Elisabeth en ik begonnen te ontdekken dat deze techniek van communicatie via het hart zo effectief was dat zelfs degenen die rusteloos en woelend in hun bed lagen enigszins tot rust kwamen wanneer iemand naast hen stilletjes liefde en begrip begon te communiceren met zijn hart. Zelfs patiënten in coma leken er positief door beïnvloed te worden. Niet dat de betrokkene de woorden oppakte - de houding van liefde en zorgzaamheid creëerde een sfeer van aanvaarding van het huidige ogenblik en ruimte voor hem om te zijn wie hij moest zijn. Vele van de verpleegkundigen begonnen deze manier van communiceren ook te gebruiken, en vertelden ons dat het hun relatie tot de patiënten en tot hun vaak bijzonder moeilijke werk veranderde. Ze beschikten nu over gereedschap om zich open te stellen voor elkaar en die openheid misschien ook over te kunnen brengen. Een paar verpleegkundigen vertelden ons hoe fantastisch ze het vonden om iemand te horen praten over een techniek die sommigen van hen intuïtief al eerder gehanteerd hadden. Belangrijk bij het aanwenden van dergelijke subtiele technieken is echter het punt van jouw motivatie. Probeer je het bewustzijn van iemand te veranderen in de richting van wat je denkt 'dat het beste voor hem is'? Of zit je simpelweg naast hem of haar om liefde en een gevoel van dat het ok is te communiceren? Je moet een ander nooit afpakken wat j e hem niet gegeven hebt. Je zult geld noch voedsel van iemand stelen, en evenmin bewustzijnsstaten. Proberen van een ander 'ontkenning' te stelen is een daad van arrogantie en bouwt enkel scheidsmuren op. Stephen Levine warme groet Jeltje

alonzo afsluiting

En ik begon, zonder een woord te zeggen, vanuit mijn hart met hem te spreken. In mijn hart sprak ik tegen hem met alle liefde die ik bezat: " Weet je Alonzo, het is prima dat je doodgaat. Je doet er niets verkeerds mee. Je bevindt je nu wel in deze hachelijke situatie waarin je aan degenen in je directe omgeving niet kunt bekennen wat je nodig hebt of wat je wilt. Je beschermt hen tot aan het einde. Maar het is ok om te sterven. Het is prima. Op dit moment is dat het juiste om te doen. Stel je open voor jezelf. Heb mededogen voor deze door verwarring geplaagde Alonzo, die hier in zijn ziekbed ligt. Maak je niet langer bezorgd dat je niet alles overal tegen kunt beschermen. Dit is jouw ogenblik. Vertrouw jezelf. Vertrouw de dood. Je hoeft niemand te beschermen. Je hoeft alleen maar los te laten waardoor je klem blijft zitten. Stel jezelf open voor de immensheid van jouw onderliggende natuur. Laat alles los. Geef jezelf de ruimte om te sterven. Je hoeft niet langer Alonzo te zijn. Je hoeft niet langer een zoon te zijn. Je hoeft niet langer iemand te zijn over wiens eigendommen nu gekibbeld wordt. Laat jezelf het open hart van Jezus binnengaan. Je hoeft nergens bang voor te zijn. Het is allemaal ok." En door het woud van ruziënde mensen om zijn bed heen ontmoetten Alonzo's blauwe ogen de mijne en er blonk een twinkeling van herkenning van ons woordloos contact van hart tot hart in door. Geen van deze woorden had hardop uitgesproken kunnen worden. Dat zou een gegil van de familieleden veroorzaakt hebben dat in het hele ziekenhuis hoorbaar zou zijn geweest. Onze ogen bleven echter contact onderhouden en ik zag dat hij begrepen had dat alles ok was. Niet in woorden, maar het gevoel in mijn hart werd op deze wijze overgebracht. Het lijkt erop dat mensen die ernstig ziek zijn op de een of andere manier veel gevoeliger zijn voor dit soort zaken. Een enkele keer richtte hij zich tot zijn zuster met de woorden: "Weet je, het is heel anders als hij (met zijn vinger naar mij wijzend) in de kamer is." Omdat dat de enige ogenblikken waren waarop er iets van aanvaarding was van wat hij doormaakte. Later vertelde hij dat hij als ik 'daar zo rustig in m'n hoekje zat' hij een gevoel van openheid tegenover zijn hachelijke situatie ervoer. Stephen Levine warme groet Jeltje

Alonzo 1

In een volgende kamer lag de eenenzestigjarige Alonzo op zijn sterfbed; hij had maagkanker. Zijn hele leven lang had hij geprobeerd te doen 'wat goed was voor de familie'. Twintig jaar eerder was hij verliefd geworden op een gescheiden vrouw, Marilyn. Maar vanwege zijn gecompliceerde katholiek-Italiaanse achtergrond was het niet mogelijk geweest om met haar te trouwen, hoewel hij een blijvende relatie met haar had onderhouden tot haar dood, nu een jaar geleden. Zijn vader en zijn zusters en broers hadden het bestaan van haar nooit erkend en hadden altijd over haar gesproken als 'die vrouw'.
Hij had in zijn leven van veel dingen afgezien ten einde 'zijn familie te beschermen'. En nu, met naast zijn bed zijn negentig-jaar-oude vader die verklaarde: "Mijn jongen kan niet sterven, mijn jongen zal niet doodgaan", probeerde hij nog steeds de rol van modelzoon te vervullen.
Hij probeerde zijn vader tegen de dood te beschermen. "Het is ok, ik zal niet doodgaan". Maar hij was wel bezig te sterven. Zijn zuster en een van zijn broers waren in een discussie gewikkeld over het eventueel ongeldig laten verklaren van zijn testament zodat geen stuiver van zijn kapitaal naar de dertigjarige getrouwde dochter van Marilyn zou gaan om wie hij veel gaf. Hij lag daar, luisterde naar dat alles en zei geen woord, en probeerde niet dood te gaan om de familie geen last te bezorgen.
Ik zat in een hoekje en keek naar dit buitengewone melodrama van mensen die ruzie maakten en weigerden zijn aanstaande dood te erkennen. En ik begon, zonder een woord te zeggen, vanuit mijn hart met hem te spreken.

Stephen Levine 

meerdere malen heb ik ook mogen doen en beleven, heel bijzonder, maar zo waardevol.
Warme groet Jeltje

John

In een andere  kamer lag zachtmoedige John, die mij altijd met zachte stem toesprak. Hij had vijfentwintig jaar in een busstation van de Greyhound-bussen gewerkt. Een paar maanden voor hij met pensioen zou gaan, werd hij op een dag duizelig en onwel. Zijn beste vriend (en collega) had hem overeind geholpen en gezorgd voor vervoer naar het ziekenhuis.
De artsen ontdekten al snel een grote hersentumor. Johns vriend, die samen met ons naast het bed zat, vertelde dat hij met vervroegd pensioen wilde gaan en John mee wilde nemen naar zijn boerderijtje in Oregon. Daar zouden ze dan in alle rust kunnen leven en samen kunnen gaan vissen.

John had in zijn leven zoveel kameraadschap en liefde aan de mensen in zijn omgeving geschonken dat dat de atmosfeer in die kamer bepaalde. Vijf dagen na de diagnose stierf John, omgeven door liefde en medeleven die het hem mogelijk maakten in vrede zijn reis te vervolgen.

Stephen Levine

Ik hoop dat u hier het verschil kunt voelen in beleven.
Hoe leven en dood met elkaar verweven zijn.
Warme groet Jeltje

los laten of niet

Onze tocht van kamer naar kamer was als het binnentreden van de ene geest na de andere. De houdingen, voorkeuren en veronderstellingen van een geheel leven kwamen tot uitdrukking in het scenario van deze laatste dagen. De levensstijl van ieder was een voorbode van hun wijze van sterven.
In een kamer lag een vrouw van wie het lichaam al duidelijk was aangetast door kanker, met al haar diamanten ringen aan haar verschrompelde vingers vastgeplakt. Op het nachtkastje foto's van haar kinderen, gekleed in de ceremoniële kleding die ze droegen tijdens hun afstuderen. "Hij is jurist, zij is natuurkundige".  Met lipstick had ze een fel-rode mond getekend waar nog slechts dunne lippen restten. Ze droeg een pruik om haar kale hoofd, het resultaat van herhaalde bestraling, te bedekken.
Zij was in haar leven een 'steunpilaar van de maatschappij' geweest, een prototype van iemand die zo opgeslokt was door haar vele activiteiten dat ze zichzelf nauwelijks de ruimte had gegund om adem te halen, laat staan om te sterven.
Wanneer haar kinderen op bezoek kwamen, schikte ze haar pruik in de juiste positie en bracht ze nog een extra laag cosmetica aan. Toen haar gevraagd werd waarom ze haar gevoelens niet wilde delen, zei ze: "Oh, dat heb ik nooit gedaan". Nog steeds bewaarde ze een 'stiff upper lip'en hield ze haar hart voor zichzelf gesloten. De pretentie in die kamer hield haar onderworpen aan de dood.
Stephen Levine

Warme groet jeltje

sterven in een ziekenhuis inleiding.

Ik ontmoette een Dominicaner non, zuster Patricia Burns, die me vroeg of ik haar zou willen assisteren op de kankerafdeling van een ziekenhuis in San Francisco. In vele van de kamers die we betraden lag een patiënt wiens leven duidelijk afgesloten werd. Dat was aan alles merkbaar. De ervaringen van een geheel leven werden als het ware samengebald in die paar laatste dagen, alle verspreide brokstukjes van een leven werden dmv een vergrootglas in één brandpunt verzameld en opnieuw beleefd. Elke kamer was als de slotpagina's van een lange roman, als het slot van een symfonie waarin alle thema's samenvallen in één slotaccoord.
Binnenkomen in een van die kamers was als het betreden van het centrum van een karmische draaikolk. (karma is niet een bestraffing, veeleer een uitdrukking van de barmhartige aard van het universum om ons opnieuw lessen voor te houden die we in het verleden op de een of andere manier verkeerd hebben begrepen, en ons daardoor de kans te geven te leren van vroegere ervaringen.)
Mensen van wie het leven gekenmerkt was door geloof in hun medemensen en liefde voor anderen, waren omgeven door vriendelijkheid en mededogen. Degenen wier leven gedomineerd werd door competitie en angst waren omgeven door verwarring en rusteloosheid.

Stephen Levine

warme groet Jeltje