pijn laten spreken afsluiting

En niet alleen de pijn in het lichaam, maar ook het lijden dat in de geest wordt veroorzaakt. Je kunt achter de woede kijken naar de frustraties, de geblokkeerde en onvervulde verlangens, de boosheid omdat de dingen niet zijn zoals ze zouden moeten zijn. Achter die frustratie gaat meestal een groot verdriet schuil, maar als we dan nog dieper kijken, ontdekken we een geweldig gevoel van liefde.
Als we de gemoedsgesteldheden gaan onderzoeken die ons in het verleden zo lang gevangen hebben gehouden, komt er een fascinerende ontmoeting met onszelf tot stand. Als we diep doordringen in elk van deze gemoedsgesteldheden, in elke gewaarwording in ons lichaam en deze zo volledig gaan ervaren dat ze niet langer zijn omgeven door geheimzinnigheid, kunnen we ze gewoon zien als wolken die voortdurend van vorm en van dichtheid veranderen, maar steeds blijven rondzwerven in de wijdse ruimte van ons wezen.
Veel menden die hun leven lang hun pijn niet onder ogen hebben willen zien, gaan inzien dat ze daardoor hun pijn nooit te boven zijn gekomen. Dat hun hele leven niets anders is geweest dan één grote goocheltruc, waarbij ze steeds geprobeerd hebben één bal in de lucht te houden, dat ze nooit zijn geaard. Ze beginnen ze te bevrijden van de ketenen van de angst, waarvan ze zich door het onderzoeken van hun pijn bewust zijn geworden.
Ze treden op het moment dat ze gaan sterven het leven volledig tegemoet, laten hun lichaam achter zich zonder enige vorm van verzet of strijd, in een openhartigheid en een liefde die getuigenis afleggen van de wijsheid die ze zich verworven hebben.

Stephen Levine

warme groet Jeltje

pijn laten spreken 1

Heel veel mensen zeggen dat het niet alleen de pijn in hun lichaam was die ze niet begrepen, maar ook de angst, de verveling, de rusteloosheid, de twijfel aan zichzelf, de woede waaraan ze nooit hadden toegegeven, waar ze nooit op waren in gegaan.
Dat ze zichzelf in het leven nooit volledig waren tegengekomen, dat ze zich nooit hadden beziggehouden met de dood, omdat ze altijd waren aangemoedigd om zich verre te houden van dingen die niet zo leuk waren. Datgene wat niet leuk was was altijd opgetreden als een soort gevangenisbewaker.
Van een groot aantal mensen hoorden we dat het feit dat ze zich nu eindelijk hadden opengesteld voor hun pijn hun de gelegenheid had geboden om zich open te stellen voor de dingen die het hun in het leven zo moeilijk hadden gemaakt. Dat ze daardoor waren gaan begrijpen wat woede, wat angst is, wat het leven zelf zou kunnen zijn.
Het leven gaat open als wij gaan onderkennen hoezeer wij ons ertegen verzetten. Al lijdt het lichaam nog zo'n pijn, de angst van de geest veroorzaakt nog veel meer ongemak. Maar je kunt bevriend raken met je pijn, je kunt haar zo zacht mogelijk tegemoettreden, je kunt haar onderzoeken voor wat zij is.
Stephen Levine

Warme groet Jeltje

de omgeving en pijn

Onze pijn wordt voor een groot deel versterkt door onze omgeving die niet wil dat we pijn lijden. Een heleboel mensen die ons zouden willen helpen - doktoren, verpleegsters, familieleden, therapeuten - roepen vanuit hun eigen angst voor pijn juist verzet op met opmerkingen als 'O arme schat toch!' of met de manier waarop ze hun gezicht vertrekken, waardoor de pijn van degene die ze willen helpen alleen nog maar erger wordt.
Wie niets met pijn te maken wil hebben, wie pijn onaanvaardbaar vindt, kan een ander nauwelijks de moed geven om direct in die ervaring door te dringen, kan zelf niet de moed opbrengen om het verzet en het vasthouden aan de pijn te doorbreken, waardoor het lijden alleen maar groter wordt.
Pijn wordt door de meeste mensen behandeld als een ramp. Er zijn maar weinig mensen die een diepgaand onderzoek naar die pijn zien als een genade. Zoals iemand, nadat hij zich voor zijn pijn had opengesteld en deze terdege had onderzocht, zei: 'Het is niet alleen de pijn in mijn rugge graat, mijn hoofd of mijn botten, het zijn alle pijn uit mijn leven, waaraan ik me heb proberen te onttrekken, waardoor ik me gekerkerd voel. Doordat ik nu lig te kijken naar de pijn in mijn lichaam, zie ik hoe weinig ruimte ik heb gegeven aan de pijn die ik in mijn leven, in mijn geest heb ervaren.'
Stephen Levine

het laatste moment afsluiting

Mensen die leven in de totaliteit die ook de dood omvat schijnen veel minder te lijden. Zij houden zich niet op een ziekelijke manier met de dood bezig, maar staan in het lieflijke heden, en richten hun levensenergie op ieder kostbaar moment dat hun nog rest. Ik heb mensen gekend wier hele leven een voorbereiding vormde op de dood. Maar er zijn maar heel weinig mensen die hun hart en hun geest diepgaand hebben onderzocht als een volmaakte voorbereiding op wat er verder ook mag komen, of dat nu de dood, ziekte, verdriet of vreugde is.
Wie is er werkelijk op voorbereid om te sterven? Wie heeft zo volledig geleefd dat hij zich niet bedreigd voelt door de voorstelling dat hij er niet meer zal zijn? Want het is alleen maar ons eigen idee van de dood dat ons angst aanjaagt. Het is het onbekende waar we voor terugdeinzen.
Hoe vaak lijken we niet op het mishandelde kind op de voorpagina van de krant, dat door een medelijdende verpleegster de kamer wordt uitgedragen, maar dat over haar schouder heen zijn handjes uitstrekt naar zijn moeder en 'mamma, mamma' roept tegen de vrouw die door twee politieagenten aan de andere kant van de kamer wordt vastgehouden, gearresteerd omdat ze haar kind brandwonden heeft toegebracht en het de botten heeft gebroken? Hoe veel mensen reiken niet vertwijfeld terug naar de hel van het bekende in plaats van zich te durven openstellen voor het onbekende met het geduld en de warmte die in ons eigen hart een plaats scheppen voor onszelf en anderen?
Ik heb mensen ontmoet die door de dood volledig in het leven kwamen te staan en daardoor gesterkt werden in hun overtuiging dat er iets is dat gewoon doorgaat, iets dat niet kan worden aangeraakt door het afsterven van het lichaam. Ik heb mensen die hun leven lang in angst geleefd hadden met een nieuwe openheid het ogenblik van hun dood tegemoet zien treden, waardoor ze een gevoel van volledigheid ervoeren dat ze eerder nooit hadden gekend.
Ik heb aan het sterfbed gezeten van mensen die door pijn en angst zo volkomen gesloten waren dat ze zelfs geen afscheid konden nemen van de mensen die hun het meest nastonden. Er bleef zoveel onuitgesproken en ongedaan dat alle betrokkenen zich daardoor beroofd voelden van het contact dat ze zo graag gewild hadden.
Ik heb ook mensen meegemaakt die uitriepen 'O God, ik niet!' toen hun werd meegedeeld dat ze aan een ongeneeslijke ziekte leden, maar die na enkele maanden van diepe inkeer rustig hun ogen konden sluiten om op het moment dat ze werkelijk heengingen te fluisteren: 'Lieve Here Jezus'.


Stephen Levine

Warme groet Jeltje

het laatste moment 1

Tijdens een workshop in Californië werd het gebouw waarin wij onze bijeenkomst hielden getroffen door een aardbeving midden tijdens de zitting. Aangezien de groep zich de voorafgaande dagen uitgebreid had beziggehouden met gedachtenwisselingen over de dood, zou je verwacht hebben dat iedereen bereid was om de dingen te laten komen zoals ze zouden komen, en bereid was alles los te laten.
Maar op de verbijsterde gezichten van de tientallen aanwezigen was de angst, het vasthouden, en het problematische van de dood duidelijk zichtbaar.
Toen enige tijd later de verbijstering plaats had gemaakt voor opgeluchte verzuchtingen en pogingen om de ademhaling te reguleren, vroeg ik aan de groep: 'En wat nu als dat ogenblik van zojuist het laatste ogenblik van je leven was geweest? Als dat zo was geweest? Welke gedachte er toen ook in je bewustzijn was, dat was jouw laatste gedachte. Die gedachte: 'O, lieve hemel!' Dat was het dan, jullie zijn allemaal dood. Je krijgt niets terugbetaald. Alles wat je tot dan toe gedaan had om jezelf meer open te stellen was wat je in dat leven bereikt had. Wat jij in je hart aan waarheid had verworven, tot welke mate je in staat was je naam, je idee van jezelf, je familie los te laten, dat was de hoeveelheid liefde en wijsheid die jou zou vergezellen op weg naar wat daarna zou komen.

Hoeveel mensen niet rijden 's avonds naar huis terug, zien een lichtflits in hun achteruitkijkspiegel, horen remmen gieren, voelen hoe staal op staal botst, en denken 'O verdomme!' terwijl het doek valt. Hoeveel mensen sterven met 'O, verdomme!' op hun lippen in plaats van de naam van god? Hoeveel mensen hebben 'O, verdomme!' gecultiveerd als hun doodslied?


Stephen Levine

Warme groet Jeltje

mark afsluiting

Toen zij zo bezig was met Mark, zei haar gevoel haar dat er communicatie tussen hen beiden tot stand was gekomen. De hele dag bleef zij tegen hem praten, terwijl zij hem voortdurend streelde en masseerde en hem ervan probeerde te verzekeren dat het ok was om los te laten, om zich niet langer wanhopig aan iets vast te klampen.
En op een gegeven moment begreep ze intuïtief dat het probleem wellicht niet was of hij toestemming zou krijgen om te mogen sterven, want zijn ouders hadden hem al meerdere keren verzekerd dat het ok was als hij alles los zou laten, maar veeleer zijn bezorgdheid om het welzijn van zijn ouders. Zijn gehechtheid aan hen was zo sterk dat hij niet alleen zekerheid wilde hebben over zijn eigen situatie na zijn dood, maar ook over zijn ouders.
Toen haar dagtaak erop zat, belde de verpleegster met de ouders en vroeg hen naar het ziekenhuis te komen om haar even te spreken. Terwijl ze in de tuin van het ziekenhuis wandelden vertelde zij over haar ervaringen en gevoelens van die dag.
Twee uur later werd ze gebeld door de moeder van Mark. Ze zei: 'We zijn naar boven gegaan, naar de kamer van Mark, en hebben het bandje dat jij gedraaid hebt weer aangezet, en de verpleegster die jouw dienst had overgenomen legde Mark in mijn armen. Ik zat daar en wiegde die levenloze vorm heen en weer, heen en weer. En ik zei tegen hem: "Weet je, als je sterft zal alles ok zijn voor jou - en ook voor ons. Alles zal in orde zijn wanneer je loslaat en zult sterven." En op dat moment ontsnapte er een laatste zucht en stierf hij in de armen van zijn moeder.'

Stephen Levine

Warme groet Jeltje

mark 1

Een vriendin van mij, verpleegster in een kinderziekenhuis, had de zorg voor een zes jaar oude jongen die al zes maanden in coma lag. Hij was niet langer aangesloten op de verschillende apparaten die zijn lichaamsfuncties in stand hielden, maar hij stierf niet. In plaats daarvan bleef hij bewegingloos liggen, en verviel tot een inert hoopje vlees van negentien pond, niet in staat tot leven, en niet in staat tot doodgaan.
Toen het zover was vonden zijn ouders het te pijnlijk om hem nog te zien, en ze kwamen niet meer op het bezoekuur. Niemand kon begrijpen waarom Mark het nog steeds volhield en waarom hij zich vastklampte aan het leven.
Op zekere dag besteedde deze verpleegster haar hele werkdag aan het verzorgen van Mark. Hoewel ze geen zichtbare reactie waarnam terwijl ze zachtjes tegen hem praatte, had ze toch het gevoel dat hij kon verstaan wat zij tegen hem zei. Haar hart, haar intuïtie zei haar dat het zo was.
Toen ze op het punt stond hem met wat huidcrème te masseren, wat ze wel vaker deed, besloot ze deze keer de crème op zijn handen te doen. En vervolgens begon ze met Marks handen in haar eigen handen, zijn lichaam te masseren, daarbij voortdurend tegen hem pratend: "Kijk eens naar dit lichaam. Het ziet er niet uit dat het jou nog veel langer kan dragen. Waarom klamp je je zo vast aan dit lichaam? Waarom laat je het niet gewoon los?" Ze draaide een muziekbandje waarvan ze dacht dat het kalmerend op hem zou werken en vertelde hem dat zijn lichaam als een cocon was, een cocon die hij binnenkort zou gaan verlaten om de vlinder te worden die hij eigenlijk altijd geweest was, om zo verder te leven.


Stephen Levine

Warme groet Jeltje

sara afsluiting

Het scheidingspercentage bij ouders waarvan het enige kind sterft is extreem hoog. Misschien wel omdat zij hun verdriet niet samen delen, niet openstaan voor wat zich afspeelt en op de een of andere manier ook elkaar niet toestaan hun hart werkelijk te openen en dat kind binnenin zichzelf te voelen.
Ouders moeten elkaar aanmoedigen om open te staan voor hun pijn en verdriet, die te erkennen, en toestaan dat hun hart opengescheurd wordt en daarmee kwetsbaar en toegankelijk voor de waarheid blijft. De dood van een kind biedt ook een mogelijkheid om in de meest diepe zin dingen te delen, een mogelijkheid tot wederzijds begrip, liefde en zorgzaamheid.
Uiteindelijk bleken de ouders van Sara zo aan het einde van hun latijn te zijn dat ze tot alles bereid werden, zelfs tot zich open te stellen voor hun angst en hun projecties. En in de weken daarna leek Sara tot rust te komen en minder last te hebben van lichamelijk ongemak. De liefde die haar ouders nu met haar konden delen maakte het haar mogelijk een nieuw evenwicht te vinden, en te sterven in duidelijk waarneembare vrede met haar situatie.
Je ervan bewust worden dat de betrokkenheid wederzijds is, en dat ook kinderen hun dierbaren willen beschermen, betekent niet dat de ouders hun emoties achter een masker zouden moeten verbergen om hun zieke kind niet van streek te maken, maar juist dat je alle grenzen, alle scheidslijnen moet loslaten, openlijk en vanuit een liefdevolle instelling deel hebt aan de pijn, en samen ervaart wat er zich elk ogenblik ook maar aandient. De brug tussen het bekende en het onbekende is altijd liefde.


Stephen Levine

Warme groet Jeltje

sara 1

Het jongste ernstig zieke kind dat ik bezocht was een meisje van vijftien maanden. Ze leed aan een vorm van kanker die zijn oorsprong had in de baarmoeder van de moeder. Een genetische tijdbom die snel na de geboorte zou beginnen te groeien en het kind uiteindelijk zou verdrijven uit het lichaam dat ze pas zo kort geleden was binnengetreden.
Gedurende de laatste acht maanden had Sara verschillende behandelingen ondergaan in het ziekenhuis. Ik merkte op dat ze in mijn aanwezigheid redelijk kalm was, en rustig in haar bedje lag; ze leek er zelfs 'introspectief' bij te liggen. Zodra haar ouders echter het vertrek betraden, werd Sara opgewonden en humeurig. Waarop de ouders, na deze onrust te hebben waargenomen, zich terugtrokken in de koffiekamer van het ziekenhuis met nog groter pijn in hun hart.
"O, mijn kind is zo overstuur door wat er allemaal gebeurt." Omdat zij hun kind nooit zagen zoals het was als zij niet aanwezig waren, zagen zij alleen de reflectie van hun eigen gevoelens bij hun kind. Ze zagen nooit hoezeer alles wat het kind zelf betreft in orde was.
Toen ik later met de ouders sprak, voelde je de atmosfeer van conflict en woede tussen hen beiden.
Toen we wat meer tijd samen doorbrachten, begonnen zij te zien dat, hoewel wat Sara io dit moment doormaakte voor iedereen pijnlijk was, het toch niet iets onnatuurlijks was. Het was een gegeven dat ze niet konden wegpoetsen. Ze hadden nu de keuze tussen een zich verder terugtrekken in angst en woede, en daarbij de pijn voor alle betrokkenen nog groter te maken, of zich met hun hele hart open te stellen voor wat er ging gebeuren, vanuit een liefdevolle, hulpvaardige instelling en de bereidheid hun verdriet met elkaar te delen en de scheiding die dergelijke ingrijpende emoties vaak teweegbrengen, te overwinnen.
Ze zagen dat het niet iets was wat alleen henzelf betrof, dat het zeker niet in de laatste plaats iets was wat Sara zelf betrof. Ze zagen dat er een mogelijkheid was om hun ervaringen te delen, een mogelijkheid die ze nog nooit benut hadden.


Stephen Levine

Warme groet Jeltje

kinderen en de dood afsluiting.

Omdat kinderen een groter vertrouwen in het onvergankelijke lijken te hebben en een dieper contact ermee, lijkt de dood voor hen niet zo'n probleem te vormen. Het schijnt dat het grootste probleem voor stervende kinderen de pijn is die zij denken hun ouders te bezorgen. Een kind kan zich hierover schuldig gaan voelen.
Wij als ouders, die in onze relaties zozeer op onszelf gericht zijn, vergeten soms dat de bezorgdheid voor het welzijn van dierbaren niet iets is dat tot één kant beperkt blijft. We vergeten hoezeer kinderen aan ons gehecht zijn, hoe zij zich inspannen voor ons welbevinden. Hoewel ze van tijd tot tijd ruzie maken of niet doen wat wij van hen vragen, zijn zij in wezen zeer bekommerd om het geluk van hun ouders.
Ik heb kinderen zien sterven vanuit een aanvaarding van hun dood (hoewel ze de fysieke pijn uiteraard niet gewenst hadden); hun grootste probleem was in feite hun verwarring over het ongemak en de spanningen die zij hun ouders bezorgden. Ik heb kinderen zich zien vastklampen aan hun lichaam en zien vechten om in leven te blijven, niet zozeer voor zichzelf, maar om het verdriet van hun ouders te verminderen.
Een vriendin van mij, nu in de dertig, vertelde mij hoe ze als tienjarig meisje op de intensive care van de kinderafdeling lag om een open-hartoperatie te ondergaan. "Alle kinderen wisten precies waar ze aan toe waren. Maar iedereen was verder opgewekt. Er was weinig angst. Er werden zelfs grappen gemaakt. Behalve wanneer de ouders op bezoek kwamen, dan kreeg iedereen het zwaar benauwd. Daar leed iedereen onder. Op zo'n moment wist iedereen dan zeker dat hij of zij zou dood gaan."


Stephen Levine

Warme groet Jeltje